Bohdan PniewskiBohdan Wiktor Kazimierz Pniewski, jeden z najwybitniejszych architektów polskich XX w., profesor Politechniki Warszawskiej i warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Urodził się 26 sierpnia 1897 r. w Warszawie jako pierwsze z czworga dzieci Wiktora (1849-1918) i Heleny z Kieszkowskich (1876-1965). Był to drugi związek wcześnie owdowiałego Wiktora Pniewskiego, urzędnika Banku Polskiego, a następnie Banku Państwa. W latach 1905-1906 Bohdan uczęszczał do szkoły przygotowawczej Karola Szulca, następnie w roku 1906 został zapisany do niedawno otwartej szkoły realnej im. Stanisława Staszica, prowadzonej przez Stowarzyszenie Techników, którą ukończył w 1914 roku. Okres nauki w szkole im. Staszica stworzył także podstawy patriotycznego i późniejszego państwowotwórczego światopoglądu Pniewskiego - jako uczeń miał on uczęszczać na tajne kursy historii Polski, a w 1911 r. wstąpił do nowo założonej w szkole konspiracyjnej Drużyny Skautowej im. Zawiszy Czarnego (od 1916 roku 16 Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. Zawiszy Czarnego). W nowej organizacji rozwinął aktywną działalność, nieprzerwaną po ukończeniu szkoły (podkreślić trzeba trwały sentyment Pniewskiego tak do szkoły, jak i drużyny - w 1930 r. według jego projektu poddasze gmachu szkolnego zaadaptowano na Izbę Harcerską). W 1914 r. Pniewski, zwany Boćkiem, należał już do kadry drużyny: po odbyciu Instruktażowego Kursu Skautowego w Skolem (niedokończonym z powodu wybuchu wojny światowej) został zastępowym. W 1915 r., po podziale drużyny, Pniewski - nie odszedł wraz ze skautami o przekonaniach narodowych - awansował na plutonowego, by w sierpniu objąć funkcję drużynowego z nominacji poprzednika, Jerzego Wądołkowskiego, który wstąpił do Batalionu Warszawskiego POW. W latach 1916-1918 r. Pniewski kierował drużyną (m.in. zorganizował obóz w Podsowiu), z roczną przerwą na pracę w Kwaterze Głównej nowotworzonego ZHP. W tym okresie uczestniczył w zajęciach Wolnej Szkoły Wojskowej (od 1915 r. będącej częścią POW).

1916 r. Zbiórka Drużyny w Ogrodzie Botanicznym.
Od lewej Bohdan Pniewski i Jurek Boguski "Jałoszka".

W listopadzie 1918 r. jako członek tzw. V kompanii POW w składzie Batalionu Harcerskiego wziął udział w rozbrajaniu Niemców. Batalion został wcielony później do 5 pułku piechoty Legionów. Aktywną działalność niepodległościową Pniewskiego zamknął udział w wojnie polsko-radzieckiej w szeregach 1 pułku szwoleżerów pod dowództwem gen. Gustawa Orlicz-Dreszera - ranny w nogę Pniewski otrzymał Krzyż Walecznych, po wyleczeniu został zwolniony z wojska. W późniejszych latach architekt często chadzał z laską, posługując się nią jako argumentem w rozmowie z niesolidnymi fachowcami. Pobyt w szpitalu okazał się istotnym momentem w życiu osobistym Pniewskiego - tam poznał Jadwigę Elżbietę Dąbrowską (1900-1980), z którą 1 lutego 1922 r. zawarł związek małżeński. Ich jedyne dziecko, Barbara Elżbieta (późniejsza absolwentka warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych i znana metaloplastyczka) urodziła się 1 marca 1923 r. (zm. 1988).

Oczywiście równolegle z działalnością harcerską trwała dalsza edukacja przyszłego architekta. Po ukończeniu szkoły realnej Pniewski wstąpił w 1914 r. na Wydział Budowlany Szkoły Mechaniczno-Technicznej Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda przy ul. Mokotowskiej. W ramach zajęć odbył praktyki w warsztatach kowalskich i stolarskich. Praktykował ponadto u najwybitniejszych warszawskich architektów: Jana Heuricha i Rudolfa Świerczyńskiego oraz, według niektórych źródeł, także Karola Jankowskiego i Kazimierza Skórewicza. Nie przyjęty w 1915 r. na nowootwarty Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Pniewski podjął działalność zarobkową jako grafik - uzyskał dwie nagrody w konkursach graficznych (w 1916 i 1917 r.). Studentem architektury został wreszcie Pniewski w roku 1917, jednak już wkrótce, jak wspomniano, wstąpił do wojska, a uczelnię zamknięto (miało to miejsce dwukrotnie - od listopada 1918 do października 1919 r. i od lata do listopada 1920 r.). Pniewski powrócił na studia w grudniu 1920 r., ukończył je z odznaczeniem 1 lutego 1923 r., broniąc pracę dyplomową w katedrze projektowania monumentalnego u prof. Czesława Przybylskiego. Dopełnieniem edukacji architekta były też studia w zakresie rzeźby u Tadeusza Breyera i Edwarda Wittiga. Pozostawszy na uczelni Pniewski kontynuował karierę akademicką zarówno na Politechnice, gdzie objął profesurę w 1946 r., i na Akademii Sztuk Pięknych, gdzie został profesorem w 1932 r. (po wojnie Pniewski został usunięty z uczelni w 1949 r., zrehabilitowany w 1957 r.).

Był on jednak przede wszystkim architektem-praktykiem, którego dzieła do dziś współdecydują o obliczu najbardziej reprezentacyjnych rejonów stolicy. W okresie międzywojennym Pniewski rozpoczynał karierę jako architekt bliski awangardowej funkcjonalistycznej architekturze. Z tego okresu można wymienić dwie kolonie szeregowych domów z końca lat dwudziestych na Mokotowie (kolonia Słońce przy ul. Madalińskiego 83-95) i Żoliborzu (Strzecha Urzędnicza przy ul. Kochowskiego i Niegolewskiego). Równolegle jednak, zdobywszy w 1928 r. pierwszą nagrodę w konkursie na poselstwo polskie w Sofii (polska ambasada mieści się w budynku proj. Pniewskiego do dziś) architekt realizuje coraz więcej budynków użyteczności publicznej, w których łączył nowoczesność form z nastrojem powagi i dostojeństwa - dobrym przykładem jest budynek Sądów Grodzkich na Lesznie (ob. Aleja Solidarności, 1935-1939). Wybuch wojny przerwał karierę architekta u progu największych sukcesów, najbardziej prestiżowe projekty nie doczekały się realizacji - w 1939 r. na Polu Mokotowskim przygotowywano plac pod budowę Świątyni Opatrzności, (pracę Pniewskiego skierowano do realizacji w rezultacie dwóch konkursów, rozstrzygniętych w 1930 i 1931 r.), na Placu Unii Lubelskiej wykopano fundamenty pod kompleks gmachów Polskiego Radia (kolejny zwycięski konkursowy projekt architekta). W czasie II wojny zniszczeniu uległo jedno z najefektowniejszych dzieł architekta - odrestaurowany przez niego dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych pałac Brühla przy ul. Wierzbowej, uzupełniony o nowy pawilon z mieszkaniem ministra Józefa Becka.

Po wybuchu wojny architekt opuścić musiał wspaniałą willę przy Alei Na Skarpie, powstałą w latach 30., z wykorzystaniem pozostałości osiemnastowiecznej tzw. loży masońskiej (ob. Muzeum Ziemi PAN). Budynek ten słynie z niezwykłej pamiątki wojennej: na marmurowej posadzce klatki schodowej do dziś widnieją ślady krwi nieznanego powstańca warszawskiego, rannego w czasie toczonych tu walk. W czasie okupacji Pniewski był zaangażowany w podziemne nauczanie architektury, zasiadał w jury tajnych konkursów, rozpisywanych z myślą o przyszłej odbudowie kraju.

Po wojnie Bohdan Pniewski powrócił do działalności akademickiej i praktyki zawodowej. Początkowo jego architektura pozostawała zbliżona do stylistyki z lat trzydziestych - można tu wymienić zespół budynków Ministerstwa Komunikacji przy ul. Chałubińskiego (bud. od 1947), z pierwszym powojennym wysokościowcem i charakterystyczną rotundą, czy też mieszkalne domy Narodowego Banku Polskiego przy ul. Boya Żeleńskiego (budowę rozpoczęto tuż przed wojną dla Towarzystwa Kredytowego Miejskiego). Nader prestiżowe znaczenie miała realizacja budynków sejmowych (od 1948 r.), dostawionych do odbudowanej przedwojennej sali posiedzeń proj. Kazimierza Skórewicza. Finezyjny detal tej architektury pokazał, że Pniewski umiał tworzyć świetną architekturę w niemal każdych okolicznościach, także wtedy, gdy odgórne dyrektywy narzucały ideologię realizmu socjalistycznego. Brak detalu i wielokrotna zmiana koncepcji spowodowały, że budynki Polskiego Radia (na rogu Al. Niepodległości i Malczewskiego) i Narodowego Banku Polski przy Placu Powstańców Warszawy nie są tak udanymi realizacjami. Do wybitnych późnych dzieł architekta należy natomiast sąsiadujący z budynkiem NBP Dom Chłopa, realizowany niedługo po październikowej odwilży. Ostatnim wielką realizacją Pniewskiego jest odbudowa i rozbudowa Teatru Wielkiego. Pracę nad znacznym powiększeniem kompleksu (m.in. powstała wówczas nowa elewacja od strony dzisiejszego Placu Piłsudskiego oraz widownia z zespołem reprezentacyjnych wnętrz) prowadzono od pierwszej połowy lat 50. do 1965 r. - oficjalnym otwarciem była premiera Strasznego Dworu 20 listopada tego roku, już po śmierci architekta. Bohdan Pniewski zmarł w Warszawie 5 września 1965 r., po uroczystym pogrzebie na koszt państwa pochowany został w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim. Bohdan Pniewski był wielokrotnie odznaczany wysokimi odznaczeniami krajowymi i zagranicznymi.

Podstawowa literatura z informacjami biograficznymi:

  1. T. Barucki, Bohdan Pniewski (1897-1965), "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", T.44: 2000, nr 4, s. 245-269.
  2. Bohdan Pniewski 1897-1965. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie, oprac. A. Rottermund, Warszawa 1967.
  3. Cz. Krassowski, Bohdan Pniewski 26.VIII.1897 - 5.IX.1965, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki" T. 11: 1966, nr 2, s. 117-120.

opracowanie: dr Marek Czapelski

dr Marek Czapelski, adiunkt w Zakladzie Historii Sztuki Nowoczesnej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego; zajmuje się badaniami nad architekturą nowoczesną, szczególnie pierwszej polowy XX w.; redaktor czasopisma "Ikonotheka" wydawanego przez Instytut Historii Sztuki UW